Điều thứ nhì là phải vừa đọc vừa suy nghĩ. Chương trình lập ra thì phải theo nhưng không được coi nó như một ngẫu tượng phải thờ. Và cũng không có hình phạt.
Thưa bạn, tôi nhiệt liệt lập lại rằng tôi viết cho bạn đấy. Thế này thì khó chịu thật. Nếu bạn không chịu khó suy nghĩ mệt nhọc 45 phút (mới đầu, công việc ấy chán lắm) thì một giờ rưỡi đọc sách mỗi đêm sẽ uổng lắm.
Mặc dầu vậy, bạn vẫn tán thưởng bản đó. Hai mươi bốn giờ đó là của bạn đấy, không có của cải nào quý hơn. Điều lầm lẫn quan trọng của viên chức ấy thuộc về thái độ của ông ta làm cho hai phần ba năng lực và hứng thú của ông giảm đi.
Không có một vị thần linh nào bảo: "Người này hoặc là điên, hoặc có óc nô lệ. Tri thức có những khu vực mênh mông, ngoài văn chương và trong những khu vực đó, nếu biết khai thác thì mùa màng sẽ rất tốt. Y là một thành điên huênh hoang phát ghét, tìm được cái gì là xúc động đến nỗi bất mãn vì thấy sao cả thế giới không xúc động như mình.
Tôi đọc năm tờ nhật báo Anh, hai tờ Pháp và vô số tuần báo, tạp chí. Nhưng bây giờ tôi già rồi và nghỉ hay không là tùy tuổi tác. Khoảng một giờ sau, bạn mới cảm thấy có thể ngồi dậy và ăn một chút, rồi bạn ngồi dậy ăn.
Sao? Bạn bảo dùng hết năng lực vào 16 giờ đó thì 8 giờ còn lại sẽ mất giá trị ư? Không. Trước hết, xin bạn đề phòng nhiệt tình của mình. Bạn lựa một thời đại hoặc một đầu đề, hoặc một tác giả thôi.
Vậy bạn phải tiến chầm chậm. Tôi có thể kể Pascal, La Bruyere (triết gia pháp thế kỷ 17) và Emerson (triết gia Mỹ thế kỷ 18). Còn nhiều cuốn nổi danh hơn nữa.
Sau khi đã suốt ngày gắng sức lo cơm, áo, tự nhiên óc ta muốn suy nghĩ. Chẳng hạn khu vực âm nhạc (2). Trước hết, xin bạn đề phòng nhiệt tình của mình.
Nếu người ta bảo bạn chỉ chỉ tên những nhạc cụ dùng trong khúc đầu bản hòa tấu C thấp thì chắc bạn chỉ không được. Bạn sẽ thấy kết quả. Thế thì tại sao bạn không chịu bỏ ra một chút công săn sóc cái bộ máy tế nhị hơn là trí óc, nhất là khi chẳng cần nhờ ai giúp sức cả? Tôi muốn bạn dùng thì giờ đi từ nhà tới sở để làm công việc thuộc về nghệ thuật sống đó.
Bạn quên cả bạn bè cùng mệt nhọc, và buổi tối đó thấy thú vị làm sao. Một nguy hiểm nữa, là bị buộc chặt vào chương trình như một tên nô-lệ bị buộc chặt vào cỗ xe. Ta hoàn toàn có thể kiểm soát bộ máy suy nghĩ của ta được.